राष्ट्रीय हिवताप जनजागरण मोहीम

सर्वांसाठी आरोग्य ही संकल्पना आणण्यासाठी शासनाने आपले लक्ष काही रोगांवर केंद्रीत केलेले आहे त्यापैकी पाण्यापासून होणारे रोग ,परजीवी पासून होणारे रोग, हवेपासून होणारे रोग.

कीटकांमार्फत पसरणारे चिकुनगुन्या, डेंग्यू ,हिवताप, हत्तीरोग व जे ई या रोगांचे उच्चाटन करण्यासाठी शासन विविध उपक्रमांव्दारे प्रयत्नशील आहे. 

सन 2004 पासून राष्ट्रीय हिवताप प्रतिरोध या नावाचे रूपांतर राष्ट्रीय कीटकजन्य रोग नियंत्रण कार्यक्रम असे करण्यात आले असून कीटकांमार्फत प्रसारीत होणाऱ्या रोगांच्या नियंत्रणाची जबाबदारी सोपविण्यात आली आहे. काही ठिकाणी चिकुनगुन्या ,डेंग्यू आजाराचे संशयित रूग्ण आढळून येत आहेत व त्यामुळे जनतेत घबराटीचे वातावरण निर्माण होत आहे. परंतु वेळेत निदान होऊन औषधोपचार घेतल्यास प्राणहानी होत नाही. हत्तीरोगातही रूग्णास हातापायावर व गुप्तांगावर सूज येते व वेळेत निदान व औषधेापचार घेतल्यास हा आजारही नियंत्रणात ठेवता येतो. 

स्वातंत्र्य पूर्वकाळात हिवतापाचे 7.5 कोटी रुग्ण होते. त्यापैकी 8 लाख लोकांचा हिवतापाने मृत्यू झाला . यावरून स्वातंत्र्य पूर्वकाळामध्ये हिवतापाने फारच भयानक रूप धारण केलेले होते. 1965 साली मात्र हिवताप बऱ्याच प्रमाणात आटोक्यात आलेला होता. यावर्षी फक्त 1 लाख लोकांनाच हिवतापाची लागण झालेली होती . त्यातही सर्वात महत्वाचे म्हणजे त्या वर्षी एकही हिवतापाने मृत्यू झालेला नव्हता. परंतू 1976 नंतर आजातागायत हिवताप रुग्णांच्या संख्येत वाढ दिसून येते आहे. 1997 मध्ये 90 कोटी लोकसंख्येपैकी 24 लाख लोकसंख्या ही हिवतापाने पिडीत होती . तर त्यावर्षी 711 हिवताप मृत्यूची नोंद झालेली होती यावरून हिवताप हा किती भयानक रोग आहे याची कल्पना येते.

हिवताप म्हणजे काय ?
हिवताप हा एक थंडी वाजून येणारा ताप आहे त्याची लागण मानवाला अतिसूक्ष्म अशा हिवताप परोपजीवी जंतूमुळे होते. या हिवताप परोपजीवी जंतूचा प्रसार हा डासांमार्फत होतो. परंतू सर्व प्रकारचे डास हे हिवतापाचा प्रसार करू शकत नाहीत . भारतात फक्त 9 प्रकारचे ऍ़नाफेलीस डास हे हिवतापाचा प्रसार करतात, त्यामध्ये ऍ़नाफेलीस डासाची मादी प्रामुख्याने हिवतापाचा प्रसार करते.

हिवतापाची लक्षणे व अवस्था--
थंडी - या अवस्थेमध्ये रुग्णास प्रथम जोरात थंडी वाजते. कापरे भरते व डोके दुखते अशा अवस्थेत रूग्णास रजई वा दुलई पांघरावीशी वाटते. ही अवस्था 15 मिनिटापासून 1 तासापर्यत टिकते. 

ताप - या अवस्थेतमध्ये खूप ताप येतो. रुग्णास मळमळल्यासारखे वाटते उलटया होतात व डोके अतिशय दुखते. ही अवस्था 2 तासापासून 6 तासापर्यत टिकते. 

घाम - या अवस्थेमध्ये भरपूर घाम येवून ताप उतरतो. रोग्यास गाढ झोप लागते. जाग आल्यानंतर अशक्तपणा जाणवतो. ही अवस्था 2 ते 4 तासापर्यत टिकते. 

महाराष्ट्रामध्ये पी. व्हायव्हॅक्स व पी फॅल्सीफेरम हे दोनच प्रकार आढळतात. भारतात 60 ते 65 रूग्ण हे टक्के रुग्ण हे पी. व्हायव्हॅक्स या प्रकाराचे आढळतात. परंतू सध्या मात्र अतिशय धेाकादायक अशा पी.फॅल्सीफेरमचे प्रमाण वाढत आहे.

हिवतापाची लागण कोठून होते--
मानव हे हिवतापाची लागण होण्यासाठीचे सर्वात मोठे नैसर्गिक भांडार आहे. हिवतापाची लागण सर्व वयोगटामध्ये होते. शिवाय बहुतांशी घरामध्ये अयोग्य वायूविजन व अयोग्य प्रकाश योजना यामुळे डासांना निवारा घरामध्येच मिळतो तसेच अनेक लोक कामानिमित्त एका ठिकाणाहून दुसरीकडे स्थलांतर करतात यामुळेही हिवतापाचा प्रसार होतो.

हिवतापाचे दुष्परिणाम--
हिवतापामध्ये सर्वसाधारणपणे प्रथम ताप येतो त्यानंतर यकृत व प्लीहाला सूज येते. हिवताप परोपजीवी जंतूचे हे तांबड्या रक्तपेशीवर हल्ला केल्यामुळेच रक्तक्षय होण्याची शक्यता जास्त आहे. यामुळे मानवाच्या कार्यक्षमतेवर परिणाम होतो. गर्भवती स्त्रियांना व बालकांना हिवतापापासून सर्वात जास्त धोका आढळून आलेला आहे. तसेच हिवताप जंतूच्या सततच्या वास्तव्यामुळे अशक्तपणा येतो व वजनात घट होते. त्यामुळे कार्यक्षमतेवर परिणाम होतो. मेंदूच्या हिवतापामध्ये वाढती डोकेदुखी, ग्लानी, जलद श्वासोच्छावास, बुध्दीभ्रम होवून रुग्ण बेशुध्द होतो. प्रसंगी मुत्रपिंडाच्या कार्यक्षमतेवरही परिणाम होतो. गर्भवती स्त्रियांना हिवतापाची लागण झाल्यास प्रसंगी गर्भपात होण्याची शक्यता असते.

हिवताप प्रतिरोध म्हणजे कार्य ?
हिवतापाला वेळीच प्रतिबंध घातला तरच मानवी जीवन हे सुसह्य होणार आहे. यासाठी हिवतापाला सर्वांनी मिळून विरोध केला पाहिजे. यासाठी डासांवर नियंत्रण व हिवताप रोग्यावर उपचार या पध्दती अंमलात आणावयाच्या आहेत.

डासांवर नियंत्रण आणण्यासाठी सभोवतालची डबकी, पाण्याचे साठे इ. मध्ये डासोत्पत्ती होणार नाही याकडे लक्ष देणे गरजेचे आहे. त्यासाठी जैविक उपाय योजनेअंतर्गत त्यामध्ये गप्पी मासे सोडणे या कार्यक्रमाला महाराष्ट्रामध्ये मोठे यश मिळालेले आहे. प्रत्येक सेप्टिक टॅकवरील व्हेंटपाईपना कॅप/ जाळी बसविणे, डासांचा नायनाट करणाऱ्या किटकनाशकांचे दुष्परिणाम, त्यांच्या वाढत्या किमती, फवारणीसाठी लोकांनी दिलेला नकार, फवारणीच्या अंमलबजावणीतील त्रुटी व किटकामधील किटकनाशकांच्या विरोधात निर्माण झालेला प्रतिरोध इ. गोष्टीमुळे किटकनाशके वापरण्यावर मर्यादा आढळून आलेल्या आहेत.

हिवताप जंतूचे रुग्णांच्या शरीरातील सततच्या वास्तव्यामुळे हिवतापाचा प्रसार मोठ्या प्रमाणावर होत आहे. यासाठी रुग्णांनी हिवतापासाठीचा समूळ उपचार घेवून सहकार्य करणे आवश्यक आहे.

चिकूनगुन्या व डेंग्यू

चिकुनगुन्या व डेंग्यू हे आजार विशिष्ट विषाणूमूळे होतात व एडीस एजिप्टाय नावाच्या डासामार्फत या रोगांचा प्रसार होतो. हा डास दिवसा व एकाचवेळी अनेक लोकांना चावतो. ह्या डासाला पायावर पट्टे असल्याने "टायगर मॉस्किटो" म्हणतात. या डासाची उत्पत्ती स्वच्छ, साठविलेल्या पाण्यात होते. उदा. रांजण, माठ, पाणी, साठविण्याच्या टाक्या, पाण्याचे हौद, कुलरमधील पाणी रिकाम्या बाटल्या, डबे, नारळाच्या करवंट्या, टायर्स इत्यादी.

चिकूनगुन्या/ डेंग्यूची लक्षणे---

चिकुनगुन्या - 
तीव्र ताप, तीव्र सांधेदुखी, अंगदुखी, मळमळ, अंगावर पुरळ येणे, तीव्र डोकेदुखी ही प्रमुख लक्षणे आहेत. सर्व वयोगटात हा रोग आढळून येतो. दुषित एडीस एजिप्टाय हा डास चावल्यानंतर निरोगी व्यक्तीला हा रोग होवू शकतो. 

डेंग्यू- 
2 ते 7 दिवस तीव्र स्वरुपाचा ताप डोकेदुखी/सांधेदुखी/कंबरदुखी/डोळ्याच्या खोबण्या दुखणे/अंत:त्वचा/नाक-तोंड इत्यादीतून रक्तस्त्राव, अंगावर पुरळ येणे, त्वचा थंड व निस्तेज होणे, रक्तदाब कमी होणे.

चिकुनगुन्या/ डेंग्यू तापाचा प्रसार कसा थांबविता येईल---
डासाचे जीवनचक्र एका आठवड्यात पूर्ण होते त्यामुळे पाण्याचे सर्व साठे दर आठवड्याला एकदा रिकामे करावेत. या साठ्याच्या आतील बाजू व तळ घासून व पुसून कोरडे करुन पुन्हा वापरावेत. घराभोवती फुटके डबे, वापरलेले जुने टायर्स, नारळाच्या करवंट्या यामध्ये पाणी साचून राहिल्यास तसेच घरातील पाणी साठविण्याचे रांजण, बॅरेल, हौद, फुलदाण्या, कुलर्स इत्यादी नियमितपणे स्वच्छ न केल्यास त्यात डासाची निर्मिती होते. वापरलेल्या वस्तुची विल्हेवाट लावणे तसेच घरातील पाण्याची भांडी नियमितपणे स्वच्छ केल्यास डासांच्या निर्मितीवर नियंत्रण येईल. वापराच्या पाणीसाठ्याच्या भांड्यामध्ये/टाक्यामध्ये डास अळी आढळून आल्यास टेमिफॉसचा वापर करावा. घराभोवतालचा परिसर स्वच्छ करुन तुंबलेल्या गटारी वाहत्या कराव्यात. पाण्याची डबकी बुजवावीत अथवा त्यात जळके ऑईल टाकावे किंवा डास अळी भक्षक गप्पी मासे सोडावेत. संडासच्या व्हेट पाईपला जाळी लावावी.

या रोगावरील तपासणी व उपचार सर्व प्राथमिक आरोग्य केंद्रे, ग्रामीण रुग्णालये व जिल्हा रुग्णालयामार्फत मोफत उपलब्ध आहेत. हा आजार विषाणुजन्य असल्याने खाजगी व्यवसायिकांनी लक्षणे व चिन्हावर आधारित औषधोपचार करावा. स्टेरॉईड औषधाचा वापर करु नये. 

सर्व तापाच्या रुग्णांनी प्राथमिक आरोग्य केंद्रावर जाऊन स्वत:चा तसेच घरातील व गावातील ताप रुग्णांचे रक्तनमुने तपासून घेण्यासाठी आग्रही भूमिका घेणे तसेच या रुग्णांना नियमित सर्व्हेक्षणामध्ये आरोग्य कर्मचाऱ्याकडे रक्तनमुना देण्यास कुठल्याही परिस्थितीत नकार देऊ नये. हिवताप दुषित आढळून आलेल्या व्यक्तीने नियमित व संपूर्ण उचार घेणे आवश्यक आहे.संपूर्ण उपचार घेतल्याशिवाय हिवताप जंतूचा पूर्णपणे नायनाट होत नाही याची जाणीव प्रत्येकाने ठेवली पाहिजे.

जीवशास्त्रीय उपाययोजना - ही एक लोक चळवळ होण्यासाठी---
दिवसेंदिवस किटकनाशकांच्या किंमतीत होणारी वाढ व किटकनाशकांचा पर्यावरणावर होणारा प्रतिकूल परिणाम याचा अभ्यास केला असता जीवशास्त्रीय उपाययेजनेला पर्याय नसल्याचे दिसून येतेच जीवो: जीवस्य: जीवनम् अर्थात सुरक्षित व बिनखर्चाचा उपाय आहे. याचा जास्तीत जास्त केलेस मानवी जीवनास हिवतापाचा प्रादूर्भाव हा निश्चितच कमी जाणवणार आहे. 

जीवशास्त्रीय उपाययोजनेंर्गत गप्पी माशांचाच श्रेयस्कर कसा ठरतो--- 
गप्पी जातीचे मासे सर्वत्र मोठ्या प्रमाणात नैसर्गिकरित्या उपलब्ध असून त्यांचे जीवनमान 3 ते 4 वर्षाचे आहे. हे मासे आकाराने लहान असतात. ते स्वच्छ अथवा प्रदूषित अशा दोन्ही प्रकारच्या पाण्यात वाढू शकतात. उदा. घाण पाण्याची डबकी, स्वच्छ पाण्याची तळी, गटारे, पाण्याच्या टाक्या, विहिरी इत्यादी. गप्पी माशांची पूर्ण वाढ होण्यास 90 दिवस लागतात. एक गप्पी मासा 24 तासात डासांच्या 40 ते 50 अळ्या खातो. साधारणपणे 4 ते 6 माशांच्या जोड्या (नर व मादी) 1 चौ.मी. पाण्याच्या पृष्ठभागात सोडणे आवश्यक आहे. गप्पी माशांचा माणसांकडून खाद्य म्हणून उपयोग केला जात नाही.गप्पी मासे अत्यंत कणखर असतात. त्यामुळे हाताळण्यास व वाहतुकीस अत्यंत सुलभ आहेत.

गप्पी मासे विषयक महत्वाच्या बाबी व उपलब्धतेची ठिकाणे---
वेगाने वाहणाऱ्या पाण्यात गप्पी मासे सोडल्यास मासे वाहून जातात. मोठे मासे असणारी तळी/डबकी यामध्ये मासे सोडल्यास मोठे मासे गप्पी माशांना खातात. गप्पी मासे जिल्ह्यातील मत्स्योत्पादन केंद्रे, जिल्हा हिवताप अधिकारी यांची कार्यालये, प्राथमिक आरोग्य केंद्रे/उपकेंद्रे/ग्रामीण रुग्णालये येथे उपलब्ध होतील.

हिवताप नियंत्रणासाठी जनतेचा अपेक्षित सहभाग--
प्रत्येक तापाच्या रु ग्णांनी आपले रक्त आरोग्य कर्मचारी, परिचारिका, जि.पृ दवाखाने, प्रा. आ. केंद्र, ग्रामीण रुग्णालये, नगरपालिका दवाखाने, सिव्हिल हॉस्पिटल, व हिवताप चिकित्सालये येथे देवून तपासून घ्यावे. ही सेवा विनामुल्य आहे.

हिवतापाचे जंतू असल्याचे आढळून आल्यास त्वरीत उपचार घ्यावा. रुग्णाच्या घरातील सर्व व्यक्तींनी रक्त तपासून घ्यावे. गावात मोठ्या प्रमाणात तापाची साथ आढळून आल्यास त्वरीत प्रा.आ. केंद्राचे वैद्यकीय अधिकारी यांच्याशी संपर्क साधावा.मानवनिर्मित डासोत्पत्ती केंद्राचा नायनाट करावा. त्यासाठी गावातील गटारी सतत वाहती राहतील असे पाहावे. रॉकेल किंवा जळके ऑईल गटारी, नाले व साचलेल्या पाण्यावर फवारल्यास अथवा टाकल्यास डासांची उत्पत्ती कमी होण्यास मदत होईल. पाणी साचून राहिलेल्या डबक्यामध्ये, वापरात नसलेल्या विहिरीमध्ये व खाणीमध्ये डास अळी भक्षक गप्पीमासे सोडून अळी नियंत्रण करावे.नागरिकांनी स्वत:च्या घरातील फुटके डबे, टायर्स, रिकाम्या बाटल्या, मडकी इत्यादी टाकाऊ वस्तूंचा नायनाट करुन ती नेहमी कोरडी ठेवावीत. प्रत्येक गावात, शाळेत, अंगणवाडी, स्वयंसेवी संघटना, ग्रामपंचायत इत्यादी ठिकाणी हिवताप विरोधी गोळ्या वाटप केंद्रे प्रस्थापित केलेली आहेत त्याचा प्रत्येकांनी लाभ घ्यावा.नागरिकांनी संध्याकाळच्यावेळी शक्यतो दारे,खिडक्या, बंद करुन ठेवाव्यात तसेच डासांना पिटाळून लावणाऱ्या अगरबत्यांचा वापर करावा. नागरिकांनी उघड्यावर झोपू नये शक्यतो झोपताना मच्छरदाणीचा वापर करावा. संडासच्या सेप्टिक टॅकवरील व्हेंट पाईपना कॅप/जाळी बसवावी.

जनतेने सहकार्य केल्यास देशातील, राज्यातील, जिल्ह्यातील हिवतापाचे प्रमाण कमी होण्यास निश्चितच मदत होईल.

सावरा गाव झाले कंपोष्ट खताचे आगार!

अकोला जिल्हयातील अकोट तालुक्यात सावरा गांव आहे. यावर्षी पशुसंवर्धन विभागाच्या कामधेनू दत्तक ग्राम योजनेत सावरा गावाची निवड झाली, गावातील ग्राम पशुपालक मंडळाच्या सहभागाने गावात 165 शेणखत उर्किडयाचे बेड तयार करण्यात आले आहे. यातून सुमारे 22 लाख रुपयांच्या बायोडायनॉमिक कंपोष्ट खताची निर्मीती झाली आहे या उपक्रमामुळे गावात उर्किरडे राहली नसुन गांव स्वच्छ व सुंदर झाले आहे. ही एक मोठी उपलब्धी असून ‘गाव करी ते राव न करी’ ही म्हण ख-या अर्थाने सार्थक झाली आहे.

सावरा हे एक सधन गांव म्हणून ओळखले जाते. या लहानशा गावांतील मुलांनी अमेरीका, इंग्लंड सारख्या देशात नावलौकीक मिळवला आहे.अशा या गावची पशूसंवर्धन विभागाच्या कामधेनू दत्तक ग्राम योजनेत सावरा गावाची निवड झाली. पशुसंवर्धन आयुक्त एकनाथराव डवले यांच्या दुरदर्शी संकल्पनेतून या योजनेची सुरुवात 2012-13 मध्ये झाली. अकोला जिल्हयात या योजनेची अत्यंत प्रभावी अंमलबजावणी सुरु असून योजनेतील उपाय योजनांचे महत्व पशु पालकांना आता समजू लागले आहे. ग्राम पशुपालक मंडळानेही यात अत्यंत हिरिरीने सहभाग घेतला आहे.

गुरांच्या आरोग्याची काळजी घेण्याबरोबरच शेत-जमिनीच्या सुपिकतेसाठी जनावरांच्या वाया जाणा-या शेण-मलमुञाचे नियोजन म्हणजेच बायोडानॉमिक कंपोष्ट हा कार्यक्रम सर्वाना आकर्षित करु लागला आहे. सावरा गावच्या सरपंच सौ. सुचीताताई राजेंद्र सपकाळ आणि पशु वैद्यकीय अधिकारी डॉ. किशोर पुंडकर यांनी याकामी अथक परिश्रम घेतल्यामुळेच आज या गावात घरोघरी आणि शेतात सुध्दा शेणखत उकीडर्याचे बायोडायनॅमिक पध्दतीने कंपोष्ट तयार झाले आहे.

नुकतेच सावरा येथे शेतकरी प्रशिक्षण आयोजन केले. त्यात उपस्थीत शेतकरी, पशुपालकांना वाळलेले शेणखत,त्यातील सोयाबीनचे वाळलेले काड,तणांचे बि आणि हरवलेली गुणवत्ता यांच्या पासून होणारे नुकसान समजावून सांगितले. शेणखत उर्कीडयांचे 40-45दिवसात बायोडायनॅमिक पध्दतीने दर्जेदार कंपोष्ट करण्याचे प्रशिक्षण गावांतच देण्यात आले. यासाठी प्रशिक्षणापूर्वी 5दिवस अगोदरपासुन 10 शेणखत ढिगांना व्यवस्थित 15 फुट लांब, 5 फुट रुंद आणि 4 फुट उंचीचा आकार देऊन 6-7 वेळा हलके हलके ओले करण्यात आले. कार्यक्रमाच्या दिवशी एस-9 हे बायोडायनॅमिक कल्चर प्रत्येकी ढिगासाठी 1 किलो 13लिटर पाण्यात एक तास घोळूनढिगांवर एक-एक फुट अंतरावर 1 फुट खोल छिद्र करुन टाकण्यात आले आणि शेण काल्याने ढिग लिपून घेतले.

पशुपालक मंडळाने साधारण: 15 दिवसानंतर कुतूहल म्हणुन हे ढिग थोडे उकरुन पाहले असता उकीडर्याचे रुंपातर कंपोष्ट मध्ये होत असल्याचा बदल त्यांना दिसला आणि येथून मग बायोडायनॅमिक कंपोष्ट तयार करण्याची स्पर्धाच सुरु झाली. शेणखत उर्कीडे ओले करण्यासाठी वेळप्रसंगी पाणी देण्याचे सहकार्य सौ. सुचीताताई सपकाळ या करत आहेत.

" हा मोठा बदल कामधेनू योजनेमुळे घडला आहे. आता प्रत्येक पशुपालकाकडे शेणखत उकीर्डा लिपून तयार आहे. अहो मी सुध्दा बायोडायनॅमिक कंपोष्ट केले आहे . अहो माझे पाच डेपो लागले. आणि मी तर तयार झालेले खत भाजीपाल्यासाठी वापरले सुध्दा. बायोडायनॅमिक कंपोष्ट करणे तर फारच सोपे आहे. याला वेळही फार कमी लागतो आणि एका ढिगासाठी आणलेले 1 किलो एस-9 तर सर्वात् स्वस्त आहे. "

या बोलक्या प्रतिक्रीया दररोज ऐकावयास मिळतात सावरा गावच्या सरपंच सौ. सुचीताताई सपकाळ यांना. ग्रामस्वच्छता आणि अशा प्रकारचे खत हे दुहेरी यश पाहून सपकाळ यांना फार समाधान वाटते. कोणतेही विशेष अभियान नसतांना या योजनेमुळे हे गाव अती सुंदर झाल्याचे ते सांगतात .

या गावात या योजनेच्या सहभागातून साकारलेल्या उकीर्डा बायोडायनॅमिक कंपोषटचे आर्थिक मुल्य समजून घ्यावे लागेल. आतापर्यत 70 शेतक-यांनी शेणखत उकीडर्याचे 164 डेपो तयार केले.एका डेपोतून 1 मेट्रीक टन म्हणजे 10 क्विंटल खत तयार होत आहे. अर्थात यातुन 40 किलो वजनाचे 25 पोते होत आहेत. बाजारातील सेंद्रीय खताचे भाव 500 रुपये ते 900 रुपये पोते पर्यत आहेत. 164 डेपोमधून 500 रुपये पोते या भावाप्रमाणे आतापर्यंत 20 लाख 50 हजार रुपये किंमतीचे खत आज त्यांच्या घरी तयार आहे. आणि हे काम अतिशय चांगल्या प्रकारे सुरुच आहे. वाढलेल्या रासायनिक खतांच्या किंमतीमुळे मेटाकुटीस आलेल्या शेतक-यांना उकीडर्याचे महत्व समजले आहे त्यातून ग्रामस्वच्छता, रोगराईला प्रतिबंध आणि शेतजमीनीच्या सुपीकतेसाठी भक्कम आधार या कामधेनू योजनेतून मिळला आहे.

या पध्दतीने पुढाकार घेणारे सावरा हे गांव विदर्भातील पहीले गांव आहे. म्हणूनच परिसरातील गावकरी हे काम पाहण्यासाठी येथे भेट देत आहेत.
डॉ. सलीम जिल्हा पशुवैद्यकीय अधिकारी जि.प. अकोला यांच्या मार्गदर्शनाखाली कामधेनु दत्तक ग्राम योजनेला या गावांत आता लोक-चळवळीचे स्वरुप आले आहे. सौ. सरलाताई सपकाळ उपसभापती पंचायत समिती अकोट, श्री गजानन पुंडकर सदस्य जि.प., पोलीस पाटील तंटामुक्तीचे अध्यक्ष आणि गावांतील सर्व शेतकरी यांच्या सहभागामुळे आज सावरा गांव सर्वात पुढे गेले आहे.

डॉ. किशोर पुंडकर पशुवैद्यकीय अधिकारी दररोज, पशुपालकांना बायोडानॅमिक कंपोष्ट करण्याची प्रेरणा देतांना दिसतात. गावक-यांचा डॉ. पुंडकरांवर असलेला विश्वास त्यातुन हे घडत आहे. त्यांच्या मदतीला मार्गदशनासाठी नियमीत उभे असतात ते डॉ. डी.जी. पाटील, पशु वैद्यकीय अधिकारी, अकोला या पशुवैद्यकीय अधिका-यांसोबत बायोडायनॅमिक कंपोष्ट हा विषय सोपा करुन देण्याचा योग आल्याचा मला अत्यंत आनंद आहे. यातुन रासायनिक खतावरील खर्च कमी होणार आहे.  येथील उत्साही शेतक-यांशी संपर्क करुन गांव इतर शेतकरी सुध्दा जाणून घेऊ शकतो की, कसा घडला हा बदल ?चला तर मग सावरा गांव अपल्या भेटीच्या प्रतिक्षेत आहे!

नितीन डोंगरे

राष्ट्रीय हिवताप जनजागरण मोहीम

सर्वांसाठी आरोग्य ही संकल्पना आणण्यासाठी शासनाने आपले लक्ष काही रोगांवर केंद्रीत केलेले आहे त्यापैकी पाण्यापासून होणारे रोग ,परजीवी पासून होणारे रोग, हवेपासून होणारे रोग.

कीटकांमार्फत पसरणारे चिकुनगुन्या, डेंग्यू ,हिवताप, हत्तीरोग व जे ई या रोगांचे उच्चाटन करण्यासाठी शासन विविध उपक्रमांव्दारे प्रयत्नशील आहे.

सन 2004 पासून राष्ट्रीय हिवताप प्रतिरोध या नावाचे रूपांतर राष्ट्रीय कीटकजन्य रोग नियंत्रण कार्यक्रम असे करण्यात आले असून कीटकांमार्फत प्रसारीत होणाऱ्या रोगांच्या नियंत्रणाची जबाबदारी सोपविण्यात आली आहे. काही ठिकाणी चिकुनगुन्या ,डेंग्यू आजाराचे संशयित रूग्ण आढळून येत आहेत व त्यामुळे जनतेत घबराटीचे वातावरण निर्माण होत आहे. परंतु वेळेत निदान होऊन औषधोपचार घेतल्यास प्राणहानी होत नाही. हत्तीरोगातही रूग्णास हातापायावर व गुप्तांगावर सूज येते व वेळेत निदान व औषधेापचार घेतल्यास हा आजारही नियंत्रणात ठेवता येतो.

स्वातंत्र्य पूर्वकाळात हिवतापाचे 7.5 कोटी रुग्ण होते. त्यापैकी 8 लाख लोकांचा हिवतापाने मृत्यू झाला . यावरून स्वातंत्र्य पूर्वकाळामध्ये हिवतापाने फारच भयानक रूप धारण केलेले होते. 1965 साली मात्र हिवताप बऱ्याच प्रमाणात आटोक्यात आलेला होता. यावर्षी फक्त 1 लाख लोकांनाच हिवतापाची लागण झालेली होती . त्यातही सर्वात महत्वाचे म्हणजे त्या वर्षी एकही हिवतापाने मृत्यू झालेला नव्हता. परंतू 1976 नंतर आजातागायत हिवताप रुग्णांच्या संख्येत वाढ दिसून येते आहे. 1997 मध्ये 90 कोटी लोकसंख्येपैकी 24 लाख लोकसंख्या ही हिवतापाने पिडीत होती . तर त्यावर्षी 711 हिवताप मृत्यूची नोंद झालेली होती यावरून हिवताप हा किती भयानक रोग आहे याची कल्पना येते.

हिवताप म्हणजे काय ?
हिवताप हा एक थंडी वाजून येणारा ताप आहे त्याची लागण मानवाला अतिसूक्ष्म अशा हिवताप परोपजीवी जंतूमुळे होते. या हिवताप परोपजीवी जंतूचा प्रसार हा डासांमार्फत होतो. परंतू सर्व प्रकारचे डास हे हिवतापाचा प्रसार करू शकत नाहीत . भारतात फक्त 9 प्रकारचे ऍ़नाफेलीस डास हे हिवतापाचा प्रसार करतात, त्यामध्ये ऍ़नाफेलीस डासाची मादी प्रामुख्याने हिवतापाचा प्रसार करते.

हिवतापाची लक्षणे व अवस्था--
थंडी - या अवस्थेमध्ये रुग्णास प्रथम जोरात थंडी वाजते. कापरे भरते व डोके दुखते अशा अवस्थेत रूग्णास रजई वा दुलई पांघरावीशी वाटते. ही अवस्था 15 मिनिटापासून 1 तासापर्यत टिकते.

ताप - या अवस्थेतमध्ये खूप ताप येतो. रुग्णास मळमळल्यासारखे वाटते उलटया होतात व डोके अतिशय दुखते. ही अवस्था 2 तासापासून 6 तासापर्यत टिकते.

घाम - या अवस्थेमध्ये भरपूर घाम येवून ताप उतरतो. रोग्यास गाढ झोप लागते. जाग आल्यानंतर अशक्तपणा जाणवतो. ही अवस्था 2 ते 4 तासापर्यत टिकते.

महाराष्ट्रामध्ये पी. व्हायव्हॅक्स व पी फॅल्सीफेरम हे दोनच प्रकार आढळतात. भारतात 60 ते 65 रूग्ण हे टक्के रुग्ण हे पी. व्हायव्हॅक्स या प्रकाराचे आढळतात. परंतू सध्या मात्र अतिशय धेाकादायक अशा पी.फॅल्सीफेरमचे प्रमाण वाढत आहे.

हिवतापाची लागण कोठून होते--
मानव हे हिवतापाची लागण होण्यासाठीचे सर्वात मोठे नैसर्गिक भांडार आहे. हिवतापाची लागण सर्व वयोगटामध्ये होते. शिवाय बहुतांशी घरामध्ये अयोग्य वायूविजन व अयोग्य प्रकाश योजना यामुळे डासांना निवारा घरामध्येच मिळतो तसेच अनेक लोक कामानिमित्त एका ठिकाणाहून दुसरीकडे स्थलांतर करतात यामुळेही हिवतापाचा प्रसार होतो.

हिवतापाचे दुष्परिणाम--
हिवतापामध्ये सर्वसाधारणपणे प्रथम ताप येतो त्यानंतर यकृत व प्लीहाला सूज येते. हिवताप परोपजीवी जंतूचे हे तांबड्या रक्तपेशीवर हल्ला केल्यामुळेच रक्तक्षय होण्याची शक्यता जास्त आहे. यामुळे मानवाच्या कार्यक्षमतेवर परिणाम होतो. गर्भवती स्त्रियांना व बालकांना हिवतापापासून सर्वात जास्त धोका आढळून आलेला आहे. तसेच हिवताप जंतूच्या सततच्या वास्तव्यामुळे अशक्तपणा येतो व वजनात घट होते. त्यामुळे कार्यक्षमतेवर परिणाम होतो. मेंदूच्या हिवतापामध्ये वाढती डोकेदुखी, ग्लानी, जलद श्वासोच्छावास, बुध्दीभ्रम होवून रुग्ण बेशुध्द होतो. प्रसंगी मुत्रपिंडाच्या कार्यक्षमतेवरही परिणाम होतो. गर्भवती स्त्रियांना हिवतापाची लागण झाल्यास प्रसंगी गर्भपात होण्याची शक्यता असते.

हिवताप प्रतिरोध म्हणजे कार्य ?
हिवतापाला वेळीच प्रतिबंध घातला तरच मानवी जीवन हे सुसह्य होणार आहे. यासाठी हिवतापाला सर्वांनी मिळून विरोध केला पाहिजे. यासाठी डासांवर नियंत्रण व हिवताप रोग्यावर उपचार या पध्दती अंमलात आणावयाच्या आहेत.

डासांवर नियंत्रण आणण्यासाठी सभोवतालची डबकी, पाण्याचे साठे इ. मध्ये डासोत्पत्ती होणार नाही याकडे लक्ष देणे गरजेचे आहे. त्यासाठी जैविक उपाय योजनेअंतर्गत त्यामध्ये गप्पी मासे सोडणे या कार्यक्रमाला महाराष्ट्रामध्ये मोठे यश मिळालेले आहे. प्रत्येक सेप्टिक टॅकवरील व्हेंटपाईपना कॅप/ जाळी बसविणे, डासांचा नायनाट करणाऱ्या किटकनाशकांचे दुष्परिणाम, त्यांच्या वाढत्या किमती, फवारणीसाठी लोकांनी दिलेला नकार, फवारणीच्या अंमलबजावणीतील त्रुटी व किटकामधील किटकनाशकांच्या विरोधात निर्माण झालेला प्रतिरोध इ. गोष्टीमुळे किटकनाशके वापरण्यावर मर्यादा आढळून आलेल्या आहेत.

हिवताप जंतूचे रुग्णांच्या शरीरातील सततच्या वास्तव्यामुळे हिवतापाचा प्रसार मोठ्या प्रमाणावर होत आहे. यासाठी रुग्णांनी हिवतापासाठीचा समूळ उपचार घेवून सहकार्य करणे आवश्यक आहे.

सावरा गाव झाले कंपोष्ट खताचे आगार!

अकोला जिल्हयातील अकोट तालुक्यात सावरा गांव आहे. यावर्षी पशुसंवर्धन विभागाच्या कामधेनू दत्तक ग्राम योजनेत सावरा गावाची निवड झाली, गावातील ग्राम पशुपालक मंडळाच्या सहभागाने गावात 165 शेणखत उर्किडयाचे बेड तयार करण्यात आले आहे. यातून सुमारे 22 लाख रुपयांच्या बायोडायनॉमिक कंपोष्ट खताची निर्मीती झाली आहे या उपक्रमामुळे गावात उर्किरडे राहली नसुन गांव स्वच्छ व सुंदर झाले आहे. ही एक मोठी उपलब्धी असून ‘गाव करी ते राव न करी’ ही म्हण ख-या अर्थाने सार्थक झाली आहे.

सावरा हे एक सधन गांव म्हणून ओळखले जाते. या लहानशा गावांतील मुलांनी अमेरीका, इंग्लंड सारख्या देशात नावलौकीक मिळवला आहे.अशा या गावची पशूसंवर्धन विभागाच्या कामधेनू दत्तक ग्राम योजनेत सावरा गावाची निवड झाली. पशुसंवर्धन आयुक्त एकनाथराव डवले यांच्या दुरदर्शी संकल्पनेतून या योजनेची सुरुवात 2012-13 मध्ये झाली. अकोला जिल्हयात या योजनेची अत्यंत प्रभावी अंमलबजावणी सुरु असून योजनेतील उपाय योजनांचे महत्व पशु पालकांना आता समजू लागले आहे. ग्राम पशुपालक मंडळानेही यात अत्यंत हिरिरीने सहभाग घेतला आहे.

गुरांच्या आरोग्याची काळजी घेण्याबरोबरच शेत-जमिनीच्या सुपिकतेसाठी जनावरांच्या वाया जाणा-या शेण-मलमुञाचे नियोजन म्हणजेच बायोडानॉमिक कंपोष्ट हा कार्यक्रम सर्वाना आकर्षित करु लागला आहे. सावरा गावच्या सरपंच सौ. सुचीताताई राजेंद्र सपकाळ आणि पशु वैद्यकीय अधिकारी डॉ. किशोर पुंडकर यांनी याकामी अथक परिश्रम घेतल्यामुळेच आज या गावात घरोघरी आणि शेतात सुध्दा शेणखत उकीडर्याचे बायोडायनॅमिक पध्दतीने कंपोष्ट तयार झाले आहे.

नुकतेच सावरा येथे शेतकरी प्रशिक्षण आयोजन केले. त्यात उपस्थीत शेतकरी, पशुपालकांना वाळलेले शेणखत,त्यातील सोयाबीनचे वाळलेले काड,तणांचे बि आणि हरवलेली गुणवत्ता यांच्या पासून होणारे नुकसान समजावून सांगितले. शेणखत उर्कीडयांचे 40-45दिवसात बायोडायनॅमिक पध्दतीने दर्जेदार कंपोष्ट करण्याचे प्रशिक्षण गावांतच देण्यात आले. यासाठी प्रशिक्षणापूर्वी 5दिवस अगोदरपासुन 10 शेणखत ढिगांना व्यवस्थित 15 फुट लांब, 5 फुट रुंद आणि 4 फुट उंचीचा आकार देऊन 6-7 वेळा हलके हलके ओले करण्यात आले. कार्यक्रमाच्या दिवशी एस-9 हे बायोडायनॅमिक कल्चर प्रत्येकी ढिगासाठी 1 किलो 13लिटर पाण्यात एक तास घोळूनढिगांवर एक-एक फुट अंतरावर 1 फुट खोल छिद्र करुन टाकण्यात आले आणि शेण काल्याने ढिग लिपून घेतले.

पशुपालक मंडळाने साधारण: 15 दिवसानंतर कुतूहल म्हणुन हे ढिग थोडे उकरुन पाहले असता उकीडर्याचे रुंपातर कंपोष्ट मध्ये होत असल्याचा बदल त्यांना दिसला आणि येथून मग बायोडायनॅमिक कंपोष्ट तयार करण्याची स्पर्धाच सुरु झाली. शेणखत उर्कीडे ओले करण्यासाठी वेळप्रसंगी पाणी देण्याचे सहकार्य सौ. सुचीताताई सपकाळ या करत आहेत.

" हा मोठा बदल कामधेनू योजनेमुळे घडला आहे. आता प्रत्येक पशुपालकाकडे शेणखत उकीर्डा लिपून तयार आहे. अहो मी सुध्दा बायोडायनॅमिक कंपोष्ट केले आहे . अहो माझे पाच डेपो लागले. आणि मी तर तयार झालेले खत भाजीपाल्यासाठी वापरले सुध्दा. बायोडायनॅमिक कंपोष्ट करणे तर फारच सोपे आहे. याला वेळही फार कमी लागतो आणि एका ढिगासाठी आणलेले 1 किलो एस-9 तर सर्वात् स्वस्त आहे. "

या बोलक्या प्रतिक्रीया दररोज ऐकावयास मिळतात सावरा गावच्या सरपंच सौ. सुचीताताई सपकाळ यांना. ग्रामस्वच्छता आणि अशा प्रकारचे खत हे दुहेरी यश पाहून सपकाळ यांना फार समाधान वाटते. कोणतेही विशेष अभियान नसतांना या योजनेमुळे हे गाव अती सुंदर झाल्याचे ते सांगतात .

या गावात या योजनेच्या सहभागातून साकारलेल्या उकीर्डा बायोडायनॅमिक कंपोषटचे आर्थिक मुल्य समजून घ्यावे लागेल. आतापर्यत 70 शेतक-यांनी शेणखत उकीडर्याचे 164 डेपो तयार केले.एका डेपोतून 1 मेट्रीक टन म्हणजे 10 क्विंटल खत तयार होत आहे. अर्थात यातुन 40 किलो वजनाचे 25 पोते होत आहेत. बाजारातील सेंद्रीय खताचे भाव 500 रुपये ते 900 रुपये पोते पर्यत आहेत. 164 डेपोमधून 500 रुपये पोते या भावाप्रमाणे आतापर्यंत 20 लाख 50 हजार रुपये किंमतीचे खत आज त्यांच्या घरी तयार आहे. आणि हे काम अतिशय चांगल्या प्रकारे सुरुच आहे. वाढलेल्या रासायनिक खतांच्या किंमतीमुळे मेटाकुटीस आलेल्या शेतक-यांना उकीडर्याचे महत्व समजले आहे त्यातून ग्रामस्वच्छता, रोगराईला प्रतिबंध आणि शेतजमीनीच्या सुपीकतेसाठी भक्कम आधार या कामधेनू योजनेतून मिळला आहे.

या पध्दतीने पुढाकार घेणारे सावरा हे गांव विदर्भातील पहीले गांव आहे. म्हणूनच परिसरातील गावकरी हे काम पाहण्यासाठी येथे भेट देत आहेत.
डॉ. सलीम जिल्हा पशुवैद्यकीय अधिकारी जि.प. अकोला यांच्या मार्गदर्शनाखाली कामधेनु दत्तक ग्राम योजनेला या गावांत आता लोक-चळवळीचे स्वरुप आले आहे. सौ. सरलाताई सपकाळ उपसभापती पंचायत समिती अकोट, श्री गजानन पुंडकर सदस्य जि.प., पोलीस पाटील तंटामुक्तीचे अध्यक्ष आणि गावांतील सर्व शेतकरी यांच्या सहभागामुळे आज सावरा गांव सर्वात पुढे गेले आहे.

डॉ. किशोर पुंडकर पशुवैद्यकीय अधिकारी दररोज, पशुपालकांना बायोडानॅमिक कंपोष्ट करण्याची प्रेरणा देतांना दिसतात. गावक-यांचा डॉ. पुंडकरांवर असलेला विश्वास त्यातुन हे घडत आहे. त्यांच्या मदतीला मार्गदशनासाठी नियमीत उभे असतात ते डॉ. डी.जी. पाटील, पशु वैद्यकीय अधिकारी, अकोला या पशुवैद्यकीय अधिका-यांसोबत बायोडायनॅमिक कंपोष्ट हा विषय सोपा करुन देण्याचा योग आल्याचा मला अत्यंत आनंद आहे. यातुन रासायनिक खतावरील खर्च कमी होणार आहे.  येथील उत्साही शेतक-यांशी संपर्क करुन गांव इतर शेतकरी सुध्दा जाणून घेऊ शकतो की, कसा घडला हा बदल ?चला तर मग सावरा गांव अपल्या भेटीच्या प्रतिक्षेत आहे!

नितीन डोंगरे

कुमकुमने पुरविला अंगणवाडीला आहार

गोंदिया जिल्हयातील सडकअर्जुनी तालुक्यातील डव्वा या क्षेत्रातील घोटी हे गांव. सन 2000 मध्ये घोटीतील महिलांनी कुमकुम महिला बचतगटाची स्थापना केली. बचतगटात सहभागी होवून गावातील महिलांनी प्रगतिपथ गाठला. पण या प्रगतीपथातील असंख्य अडचणींचाही त्यांनी सामना केला.

ICDS कार्यालयातून आलेल्या आदेशानुसार या गटातील महिलांना अंगणवाडीला आहार पुरविण्याचे काम सुरु करायचे होते. पण या महिलांना हा यक्षप्रश्न वाटला. आनंद होण्याऐवजी समस्या वाटली. कारण या महिलांजवळ आर्थिक व्यवस्था नव्हती आणि काम करण्याची ही संधीही सोडायची नव्हती. गटाच्या सचिव गीता ब्राम्हणकर यांनी सुचविले की, गटातील प्रत्येक सदस्यांनी घरातील पाच किलो तांदूळ व दोन किलो दाळ व प्रत्येकी 200 रुपये जमा करायचे. सर्वानुमते ठरविल्यानंतर या महिलांनी अंगणवाडीतील बालकांच्या दोन महिन्यांची गरज भागविली आणि पुढील महिन्यात मिळालेल्या मानधनातून खर्च वगळता या गटाला खूप नफा झाला.

बचतगटात काम करणाऱ्या या महिलांचा आत्मविश्वास दुणावला. अंगणवाडीतील बालकांना पोषक आहार पुरविण्यासोबतच या गटाने स्वत:च्या शेतीमध्ये ऋतूनुसार भाजीपाला पिकाचे उत्पादन घेण सुरु केले.

ताज्या भाजीपाल्याची विक्री होवू लागली. हळद, उस, हिरव्या पालेभाज्याच्या विक्रीतून या महिलांचे उत्पन्न हजारो रुपयांनी वाढले. आता या महिलांनी गटाची 40 हजार रुपयांची ठेव बँकेत जमा केली आहे.

अंगणवाडीतील बालकांना पोषक व पूरक आहार पूरविण्याचे समाधान आणि आपल्या शेतीत भाजीपाला पिकाव्यतिरिक्त विविध पीक उत्पादनाचे यशस्वी प्रयोग याचा मेळ साधल्यामुळे या महिलांचा आर्थिकस्तर व जीवनमान उंचावले आहे.बचतगटामुळे उदयोग करण्याचा पक्का निर्धार आता या महिलांनी केला आहे.