पर्यटन महामंडळाची ‘डिस्काऊंड ऑफर’… पर्यटकांना घडवील सुखाची सफर..

महाराष्ट्राचा देशाच्या पर्यटनातील टक्केवारी दिवसेंदिवस वाढत असून पर्यटकांचा ओघ वाढत आहे. स्वच्छ सुंदर समुद्रकिनारे, स्फुर्ती देणारे ऐतिहासिक गड किल्ले, मनशांती देणारी तीर्थस्थळे, निसर्ग पर्यटनाचा आनंद देणारे अभयारण्ये, जंगले अशी कितीतरी पर्यटनस्थळे पर्यटकांना साद घालत असतात. महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळाच्या प्रयत्नांतून राज्यातील महत्‍त्वाच्या पर्यटनस्थळांवर विविध सुविधा उपलब्ध करुन देण्यात येत आहेत. यात महामंडळाकडून पर्यटकांना दिलेली सर्व सुविधांनी युक्त अशी निवासाची व्यवस्था उल्लेखनीय ठरत आहे. या निवास व्यवस्थेचा समाजातील दुर्बल घटक, ज्येष्ठ नागरिक यांना फायदा घेता यावा यासाठी महामंडळाने खास सवलती जाहीर केल्या आहेत. ‘महामंडळाची डिस्काऊंड ऑफर… ही सर्वसामान्य पर्यटकांना सुखाची सफर घडविणारी ठरणार आहे.’

महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळ पर्यटकांना आकर्षित करणाऱ्या विविध योजना राबवित आहे. त्याचबरोबर स्वच्छता मोहिमेसारख्या उपक्रमामध्ये सहभाग नोंदवून सामाजिक बांधिलकी जपण्याचे प्रयत्न महामंडळाकडून केले जात आहेत. याअंतर्गतच राज्यातील माजी सैनिकांसह, अपंग नागरिक, ज्येष्ठ नागरिक यांनादेखील पर्यटकांचा आनंद घेता यावा यासाठी महामंडळाकडून पर्यटक निवासांच्या भाड्यामध्ये सवलती जाहीर करण्यात आल्या आहेत, त्या पुढीलप्रमाणे –

माजी सैनिकांसाठी सवलत :-

पर्यटन महामंडळाने आपल्या पर्यटक निवासांच्या दरपत्रकामध्ये भारतीय सैन्य दलातील माजी सैनिकांसाठी सर्व हंगामात 20 टक्के सवलत देण्याचे जाहीर केले आहे. ही सवलत फक्त एका कक्षाच्या आरक्षणावर लागू राहील.

अपंग व्यक्तींसाठी सवलत:-
सर्व पर्यटक निवासात राहण्यासाठी येणाऱ्या अपंग व्यक्तींसाठी एका कक्षासाठी 20 टक्के सवलत देण्याचे जाहीर केले आहे. ही सवलत अपंगत्वाचे प्रमाण 40 % व त्यावरील ओळखपत्र सादर करणाऱ्यांसाठी लागू राहील.

ज्येष्ठ नागरिकांसाठी सवलत :-
महामंडळाने ज्येष्ठ नागरिकांना ते राहत असलेल्या एका कक्षाच्या आरक्षणावर 20 टक्के सवलत देण्याचे जाहीर केले आहे. याचा लाभ ज्येष्ठ नागरिकांना घेता येईल. 

याचबरोबरअनिवासी भारतीय आणि शासकीय कर्मचारी या पर्यटन व्यवसायासाठी महत्‍त्वाच्या ठरणाऱ्या घटकांसाठीदेखील सवलती देण्यात आल्या आहेत.

अनिवासी भारतीयांसाठी सवलत :-
देशात येणाऱ्या अनिवासी भारतीय पर्यटकांना आकर्षित करण्यासाठी आपल्या पर्यटक निवासामध्ये अनिवासी भारतीयांसाठी एका कक्षासाठी 10 टक्के सवलत देण्याचे जाहीर केले आहे. त्यासाठी उपभोक्त्यांना त्यांच्या पासपोर्टची छायांकित प्रत सादर करणे आवश्यक आहे. 

शासकीय कर्मचा-यांना सवलत :-
महामंडळाच्या परिपत्रकानुसार महाराष्ट्र दर्शन सवलत योजनेअंतर्गत प्रवास करणाऱ्‍या महाराष्ट्र शासनाच्या कर्मचाऱ्यांसाठी एका कक्षाच्या आरक्षणावर पर्यटक हंगामामध्ये 10 टक्के व बिगर हंगाम कालावधीमध्ये 20 टक्के सवलत देण्याचे जाहीर केले आहे. याचा लाभ शासकीय कर्मचारी घेऊ शकतात.

राज्यातील पर्यटन विकासासाठी भरीव प्रयत्न करणाऱ्या पर्यटन विकास महामंडळाने सामाजिक बांधिलकीचा विचार करुन या योजना जाहीर केल्या आहेत. समाजातील दुर्बल घटकांना आणि ज्येष्ठ नागरिकांना या योजनांमुळे देशाटन करतांना नक्कीच फायदा होणार आहे. तर मग चला निघुया महाराष्ट्र फिरायला…! 

- विजय अ.कोळी, 
प्र.जिल्हा माहिती अधिकारी, रत्नागिरी

औरंगाबाद : पर्यटन विकासाला चालना

औरंगाबाद जिल्हा जागतिक नकाशावर पर्यटन जिल्हा म्हणून ओळखला जात आहे. नुकताच शासनाने देखील अधिकृतरित्या शासन निर्णय घेऊन औरंगाबाद जिल्हा पर्यटन जिल्हा म्हणून घोषित केला आहे. 

जिल्ह्यात महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळामार्फत विविध उपक्रम राबवून पर्यटनाला भरघोस चालना देण्यात येत आहे. महामंडळामार्फत महाभ्रमण आणि निवास व न्याहरी योजना सन 2014-15 मध्ये यशस्वीपणे राबविण्यात आली. पर्यटकांना पारंपरिक पर्यटनापेक्षा वेगळी अनुभती देणारे, महाराष्ट्राच्या संस्कृती व सांस्कृतिक परंपरांची ओळख करून देणारी महाभ्रमण योजना आहे. पर्यटकांना माफक दरात राहण्याची सोय या योजनेत आहे. स्थानिक सांस्कृतिक चालीरिती आणि खाद्य पदार्थ याची चांगल्या प्रकारे ओळख यातून होते. निवास व न्याहरी योजनेकरिता महामंडळाने संकेतस्थळावर पर्यटकांना माहिती व्हावी म्हणून योजनाधारकांच्या माहितीसोबतच छायाचित्रे देखील प्रसिद्ध केली आहेत. या योजनेला पर्यटकांचा चांगला प्रतिसाद मिळत आहे.

महाभ्रमण योजनेत शेती, निसर्ग, ऐतिहासिक वारसा, वन्य व पर्यावरण, साहसी क्रीडा, परंपरा व लोककला, उद्योग सहल, अभ्यास सहल, यांचा प्रत्यक्ष अनुभव देणाऱ्या प्रकल्पास नोंदणी करण्यात येते. निवास व न्याहरी योजनेमध्ये पर्यटकांना किफायतशीर पद्धतीवर स्वच्छ निवासाची घरगुती सोय उपलब्ध करून देण्यात येते. या निवासात घरमालक व अधिकृत व्यक्ती या स्वत: राहून पर्यटकांना सेवा देतात. यासाठी महामंडळाच्या सर्व प्रादेशिक कार्यालयात व संकेतस्थळावर माहिती उपलब्ध करून देण्यात आली आहे. महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळ, प्रादेशिक कार्यालय अंतर्गत निवास व न्याहरी योजनेसाठी एकूण 7 नोंदणी धारक घरमालक आहेत. 

महामंडळ स्वत: चालवित असलेल्या पर्यटक निवासाच्या आरक्षणावर व्यक्ती अथवा संस्थांना सवलत देण्यात येते. शासकीय व निमशासकीय कर्मचाऱ्यांना महामंडळाच्या दरपत्रकानुसार 10 % व बिगर हंगामी 20 % सवलत देण्यात येते. शालेय विद्यार्थ्यांना महामंडळाच्या दरपत्रकानुसार 10 % सवलत 6 ते 16 वर्ष वयापर्यंत देण्यात येते. जेष्ठ नागरिकांना महामंडळाच्या दरपत्रकानुसार 20 % सवलत देण्यात येते. ज्या अपंग व्यक्तीकडे 40% अपंगत्वाचे प्रमाणपत्र आहे, अशा व्यक्तींसाठी 20% सवलत देण्यात येते. भारतीय सैन्य दलातील सेवानिवृत्त अथवा कार्यरत सैनिकांना प्रमाणपत्र व ओळखपत्राच्या आधारे 20 % सवलत देण्यात येते. 

पर्यटन उद्योग वाढीस लागावा म्हणून खाजगी कंपन्याकरीता चर्चासत्र, कल्याण कार्यक्रम, स्नेह संमेलन याकरीता महामंडळाचे पर्यटक निवास आरक्षण 10 % सवलत उपलब्ध आहे. 

जागतिक वारसा स्थळ असलेले वेरुळ व अंजिठा लेणी येथे विदेशी पर्यटक गर्दी करतात. अंजिठा येथे दर्जेदार सोयी, सुविधा उपलब्ध करून देण्यासाठी महामंडळाने अंजिठा पर्यटक निवास फर्दापूर हे तारांकित श्रेणी वाढवावी म्हणून विकासकामे करण्यात आलेली आहे. पर्यटक निवासात असलेले विहारा उपहार गृहात विदेशी पर्यटकांसाठी कॉन्टीनेन्टल फूडची सोय उपलब्ध करून देण्यात आली आहे. या पर्यटन निवासात 16 वातानुकूलित कक्ष, पर्यटक स्वागत कक्ष, वाय-फाय इंटरनेट सुविधा उपलबध करून देण्यात आली आहे. 

महाराष्ट्र राज्य मार्ग परिवहन महामंडळाने दोन स्वतंत्र व्हॉल्वो बसेस वेरूळ व अंजिठासाठी नुकत्याच सुरू केल्या आहेत. पोलीस विभागाने पर्यटन सुरक्षा फिरती पोलीस वाहने कार्यरत केली आहेत. वेरुळ येथे महादेव वन उद्यान साकारणार आहे. पर्यटन विकासासाठी विविध प्रकल्प राबविण्याचे नियोजन आहे. एकूणच पर्यटनाला भरघोस चालना दिली जात आहे.

-रामचंद्र देठे
जिल्हा माहिती अधिकारी, औरंगाबाद

विविधांगी पक्षी, प्राणी व वनराईने नटलेले नवेगावबांध

हिरव्यागार टेकड्यांनी वेढलेल्या कुशीत विसावलेला विस्तीर्ण जलाशय. दृष्टी जाईल तेथपर्यंत फक्त जलाशयाचे पाणी व हिरवळच दिसावी. हिरवळीचे प्रतिबिंब पाण्यामध्ये पडून जणू हे पाणी हिरवेगार दिसावे. अशा कातरवेळी निरव शांततेचा व त्या शांततेत आपलेच साम्राज्य भासवणाऱ्या असंख्य पक्षांचे अस्तित्व अनुभवायचे असेल तर नवेगावबांधला यायलाच हवे.

गोंदिया जिल्हा महाराष्ट्राच्या पूर्वेस असलेला. वनराईने नटलेला. धानाचे कोठार म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या गोंदिया जिल्ह्यात निसर्गाने मुक्त हस्ताने विविध रंगाची उधळणी केली आहे. नवेगावबांधमधील मुख्य आकर्षणाचे केंद्र म्हणजे पक्षी होय. नवेगावबांधचा परिसर विशेषत्वाने डोंगराळ असून तेथील वनाचा एकूण विस्तार 133 चौरस किमी आहे. 1975 साली नवेगावबांध राष्ट्रीय उद्यान म्हणून शासनाने घोषित केले. थोर साहित्यिक व्यंकटेश माडगुळकरांपासून ‘अरण्यऋषी’ नावाने प्रख्यात लेखक मारुती चितमपल्ली यांच्या लेखनीतून नवेगावचा निसर्ग श्रावणातील सरींप्रमाणे अक्षरश: रिमझीमला आहे. 

नवेगावचा परिसर वनस्पतीसृष्टी, वन्यजीवसृष्टी आणि पक्षीसृष्टी यांनी समृद्ध व नटलेला आहे. हिवाळ्यात हजारोंच्या संख्येने स्थलांतरीत पक्ष्यांचे आगमन येथे होते. तेव्हा मात्र पक्षीप्रेमींना नवेगावची वाट खुणावल्याशिवाय राहत नाही.

सारसक्रेन, उघडचोच करकोचा, मध्यम व मोठा बगळा अशा पाणपक्ष्यांसोबत छोटा निळा खंड्या, पाणमोर, पाणकावळा, जांभळी पाणकोंबडी, टिटवा, पाणपिपुली ह्या छोट्या परंतू सुरेख पक्ष्यांची मालिका येथे आढळते. नवेगाव राष्ट्रीय उद्यानात बुलबुल, सुतारपक्षी, हुदहुद, शिकरा, दयाळ, कोतवाल, सातबहिणी, ससाणा, गरुड, घुबड, घार असे अनेकानेक पक्षी दिसून येतात. एकाकी व मनुष्यांची ये-जा नसल्यामुळे पक्ष्यांसाठी हे ठिकाण खरेच निवांत ठरते. येथे उभारलेल्या पक्षीदर्शक मनोऱ्यामुळे पक्षी प्रेमींना विविध पक्ष्यांना मनसोक्त न्याहाळता येते. पक्षी अभ्यासकांच्या मते महाराष्ट्रात केवळ नवेगाव येथेच सारस क्रोंच पक्ष्यांची वीण होते. येथील वनस्पतीतही विविधता आहे. त्यात साग, बिजा, धावडा, पळस, कवट, बेल, बोर, मोह, बेहडा, हिरडा, उंबर, जांभूळ यामुळे वनस्पतींची हिरवी झालरच असल्याचा भास होतो. 

पर्यटकांची येथे राहण्याची सुविधा व्हावी. याकरीता युथ होस्टेलमध्ये बेडची सुविधा असून लॉगहट, रेस्टहाऊस, हॉलीडेहोम रेस्टहाऊस असून यांचे सार्वजनिक बांधकाम विभाग, उपवनसंरक्षक (वन्यजीव विभाग) यांच्या कार्यालयातून आरक्षण करता येते.

पक्षी मित्रांच्या दृष्टीने स्थलांतरीत पक्ष्यांचा अभ्यास करण्यासाठी नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी व वन्यप्राण्यांना बघण्यासाठी मार्च मे महिन्याचा कालावधी योग्य आहे. नवेगावबांध येथील हिरवे डोंगर, आरस्पानी व आरशासारखे सुरेख जलाशय, काळोख्या रात्रीत चांदण्याचे चमचमते पाणी सर्वकाही मन मोहून टाकणारे व मनातला कोलाहल जागे करणारी अनाहूत शांतता. चला तर नवेगावला.

- जिल्हा माहिती कार्यालय, गोंदिया

हत्तीबेट : पर्यटनाचे नवे आकर्षण

लातूर जिल्हा म्हटले की, शिक्षण, व्यापार, साखर कारखानदारी, पाणी टंचाई याची चर्चा अधिक होते. परंतू लातूर जिल्ह्यातील पर्यटन विकासाची, पर्यटन स्थळाची, तीर्थक्षेत्राची चर्चा होत नाही. हे वास्तव स्वीकारले पाहिजे. लातूर जिल्ह्यात अवघे एक ते दिड टक्के वन आहे. ही चिंतेची बाब आहे असं सारेच म्हणतात परंतू आहे त्या वनाचा विकास करणे, संवर्धन करणे, पडीक जागेवर वन निर्मिती करणे हे होतच नाही असं नाही त्याची चर्चा मात्र होतच नाही हे खरं आहे. 

लातूर जिल्ह्यात किल्ले, लेण्या आहेत. पुरातन शिल्पकलेचा उत्तम नमुना असलेली मंदिरे आहेत. वनराई आहे. गरज आहे त्याचा पर्यटनाच्या दृष्टीकोनातून विकास करण्याची विकेन्ड कुठे साजरा करावा, कुठे भटकंती करावी अशी ठिकाण शोधावी लागतात, शोधली की ती सापडतात हे मात्र नक्की. 

उदगीर तालुक्यातील देवर्जन जवळील हत्तीबेट हे असं एक ठिकाण आहे, ज्याची तुलना माथेरानशी केली तर ती अतिशयोक्ती होणार नाही. म्हटलं तर ते मानव निर्मित आहे, म्हटलं तर ते पुरातन वारसा लाभलेलं तीर्थक्षेत्रही आहे. या बेटाचा विकास हा गेल्या दहा वर्षा पेक्षा अधिक काळापासून पत्रकार व्ही. एस. कुलकर्णी या व्यक्तीच्या ध्यासामुळे होत आहे. ज्या बेटावर पूर्वी घनदाट जंगल होतं असं म्हटल जातं परंतू ते जंगल कालांतराने नष्ट झालं. त्या ठिकाणी उरला तो खडक, गुहा आणि धार्मिक इतिहासाच्या काही पाऊल खुणा ! धार्मिकता जोपासतच या परिसरात वन पर्यटनाच्या दर्जाला शोभेसं, काम आता तिथं झालेलं आहे. या डोंगरावर सगळा जांभा प्रकारात मोडणारा खडक आहे. शब्दशः खडक फोडून वनराई निर्माण करण्यात आली आहे. या बेटावर सध्या वीस हजार झाडांची लागवड झाली आहे. सुमारे 25 हेक्टर क्षेत्रावर पडणारे पाणी वन विभागाने सी.सी.टी. बंधारे बांधून 50 लाख लिटर पाणी अडवून झाडांची जोपासना केली आहे. या डोंगरावर लिंब, करंज, आंबा, चिंच, कांचन, आवळा, गुलमोहर, काशीद अशी काही उपयुक्त, काही शोभेची झाडे चांगली वाढली आहेत. ही आपोआप वाढली नाहीत. त्यासाठी मुलांसारखं या परिसरातील नागरिकांनी त्यांना जपलं आहे. त्यांचं संगोपन केलं आहे. उन्हाळ्याच्या दिवसात पाणी देण्यासाठी उदगीरच्या पशु वैद्यकीय महाविद्यालयातील वापरल्या गेलेल्या सलाईनच्या बाटल्यांचा वापर ठिबक सिंचनासाठी करण्यात आला आहे. त्यामुळे परिसर बहरला.

या हत्तीबेटाला राज्य शासनाच्या संत तुकाराम वनग्राम योजनेचा राज्यस्तरीय पहिला 10 लाखाचा पुरस्कार मिळाला आहे. या पुरस्काराच्या रक्कमेतून स्थानिक वन संरक्षक समितीने त्या ठिकाणी छोटी नर्सरी केली आहे. मुलांसाठी खेळण्याचे साहित्य घेतले आहे. निसर्ग सौंदर्याच्या आनंद घेण्यासाठी आणि परिसराची टेहळणी करण्यासाठी दोन बाजूला टॉवरची उभारणी करण्यात आलेली आहे. तसेच पाणवठे निर्माण केल्यामुळे अनेक प्रकारचे पशुपक्षी त्या परिसरात आता अधिवास करीत आहेत. अनेक पक्षांचे आवाज ऐकण्याचा आनंद मिळतो. 

हत्तीबेटाचा विकास झाला पाहिजे यासाठी शासनस्तरावरही प्रयत्न होत आहेत. वनविभागाचे अधिकारी आणि विशेष म्हणजे हे बेट तीन गावाच्या सीमेवर आहे ती गावे धर्मापूरी, करवंदी आणि देवर्जन आहेत. या तीनही गावातील लोकांच्या तो अभिमानाचा विषय आहे. झाडाचा वाढदिवस साजरा करणे, झाडाला राखी बांधण्याचे पर्यावरण पूरक नाहीतर संवर्धक असे उपक्रम इथं होतात. 

गेल्या वर्षभरात मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस सरकारच्या कार्यकाळात हत्तीबेटाच्या ‘क’ दर्जात वाढ होऊन त्याला आता ‘ब’ दर्जा मिळाला आहे. सरकारने गेल्या वर्षभरात या बेटासाठी 25 लाख रुपयाचा निधी मंजूर केला होता. या निधीतून डोंगरकड्याला पर्यटकासाठी संरक्षक कठडे निर्माण केले गेले जेणेकरुन उंचावरुन शुद्ध हवेचा आनंद घेण्यासाठी पर्यटक सुरक्षितपणे उभे राहू शकतात. त्याचप्रमाणे काही भागात वन संरक्षणासाठी तारेचं कुंपण आवश्यक होतं, ते कुंपण आता पूर्ण झालं आहे. 

हत्तीबेटावर सध्या दररोज मराठवाड्यातील अगदी जालन्यापासून ते हिंगोलीपर्यंतच्या शाळा महाविद्यालयाच्या विद्यार्थ्यांच्या वनसहली येत आहेत. रविवारी, सुट्टीच्या दिवशी मोठ्या प्रमाणावर पर्यटक येत आहेत. वनभोजनाचा आनंद लुटण्यासाठी तरुणांच्या सहली वाढल्या आहेत. बेटावर येण्यासाठीचा पक्का रस्ता, स्वच्छतागृह, पाणी, निवाऱ्याची व्यवस्था होण्यासाठी राज्य सरकारकडे 4 कोटी रुपयांचा प्रस्ताव सादर झालेला आहे. एक चांगलं निसर्ग वनपर्यटन केंद्र विकसित करण्यासाठी लोकप्रतिनिधी, प्रशासकीय अधिकाऱ्यांनी यात अधिक लक्ष घातलं तर लातूर जिल्ह्याचं भूषण म्हणून ते विकसित होऊ शकतं.

हत्तीबेटाच्या विकासाला एका अर्थाने आणखी चालना देण्यासाठी गरज आहे असे प्रत्यक्ष तेथे भेट दिल्यानंतर प्रकर्षाने जाणवते. असे घडले तर लातूर जिल्ह्याच्या वैभवात एक नवी, कायमस्वरुपी, प्रेरणादायी भर पडेल, हे नक्की ! 

- अरुण समुद्रे,ज्येष्ठ पत्रकार, लातूर
मो. 9075671169

वन संवर्धनाचा अमूल्य ठेवा ‘पेंच’

वन संवर्धनाचा अमूल्य ठेवा ‘पेंच’

विदर्भातील वाघांच्या सर्वाधिक अधिवासामुळे नागपूर हे टायगर कॅपिटल म्हणून प्रकाशझोतात आले आहे. नागपूरच्या पेंच व्याघ्र संवर्धन प्रकल्पामुळे जैवविविधता आणि निसर्ग सौंदर्याबरोबरच वन्यप्राण्यांचे दर्शन याठिकाणी आपणाला घडते. पट्टेदार वाघ, हरिण, साळिंदर, नीलगाय, अस्वल, मोर आदी प्रकारचे वन्यप्राणी पर्यटकांना वारंवार येण्यासाठी खुणावतात. त्यांचे व वनाचे उत्तम संवर्धन म्हणजे आपल्यासाठी पेंच प्रकल्प अमूल्य असा ठेवाच म्हणावे लागेल. निसर्गावर प्रेम करणाऱ्या प्रत्येकाने एकदा तरी या ठिकाणी भेट द्यावीच, असाच हा पेंच व्याघ्र संवर्धन प्रकल्प होय. 

येथील डिसेंबर महिन्यातली गुलाबी थंडी आणि आजूबाजूचे पर्यटन पर्यटकांना भूरळ घालतातच. राज्यातील सहापैकी पाच व्याघ्र प्रकल्प एकट्या नागपूर-अमरावती विभागात आहेत. महाराष्ट्र शासनाचे प्रयत्न, पर्यावरणप्रेमी संघटनांची साथ आणि सेलिब्रिटींचा सहभाग यामुळे वन्यजीवांचे संवर्धन होत आहे. राज्यातील सर्वाधिक वाघांचा अधिवास नागपूर-अमरावती विभागात आहे. त्यातही सर्वाधिक चंद्रपूर जिल्ह्यात. पश्चिम महाराष्ट्रातील सह्याद्री व्याघ्र प्रकल्पातील वाघांइतकीच संख्या पेंच-सिल्लारी व्याघ्र प्रकल्पात आहे. नागपूरपासून अवघ्या 80 किमी असलेल्या या प्रकल्पात 257 चौ. किमी असलेले राष्ट्रीय उद्यान पर्यटकांच्या डोळ्यांचे पारणे फेडतो. जैवविविधतेने नटलेले विलोभनीय हिरवेगार डोंगर, तळे, दऱ्या-खोऱ्यातून वाहणारे पाणी, 33 प्रकारच्या सस्तन प्राण्यांच्या प्रजाती, 164 प्रजातींचे विविध पक्षी, 50 हून अधिक प्रकारचे मासे, 10 प्रकारचे भू जलचर, 30 प्रजातींचे सरपटणारे प्राणी या राष्ट्रीय उद्यानात आहेत. विशेष म्हणजे निसर्ग सौंदर्य लाभलेले 24 पट्टेदार वाघही याच भागात अधिवास करतात. 

वाघांचे वैशिष्ट्य सांगायचे झाले तर वाघ ज्या भागात राहतात तेथील पर्यावरण उत्कृष्ट दर्जाचे मानले जाते. वाघ जैविक अन्नसाखळीतील प्रमुख घटक आहे. तृणभक्षी प्राण्यांची शिकार व त्यावर नियंत्रण ठेवण्याचे कार्य वाघच करतात. त्यामुळे पेंच-सिल्लारी पर्यटकांचे सर्वात मोठे आकर्षण आहे. येथील वाघांचे दर्शन व्हावे. त्यांची प्रतिमा, छबी आपल्या कॅमेऱ्यात टिपता यावी यासाठी राज्यासह देश-विदेशातून पर्यटक या ठिकाणी येतात. मुक्काम करतात. काहींना पहिल्याच भेटीत येथील ‘वीरप्पन’, ‘प्रिन्स’ यांची छबी टिपता येते. तर काहींना थोडासा वेळ लागतो. परंतू इथे येऊन वाघांचे दर्शन झाल्यास अधिक आनंद पर्यटकांच्या चेहऱ्यावर पाहावयास मिळतो. तरीही इथला निसर्ग पर्यटकांना निराश न करता आपल्यातील विविध प्रजातींच्या वृक्ष, प्राण्यांनी पर्यटकांना या ठिकाणी येण्यासाठी पुन्हा-पुन्हा खुणावतो.

पर्यटकांना याठिकाणी विशेषत: सांबर, हरिण, चितळ, नीलगाय, माकडे, कोल्हा, जंगली कुत्रे-डुकरे, अस्वल, बिबट्या, साळिंदर पाहावयास मिळतात. त्याचबरोबर स्थलांतरित पक्षी, त्यामध्येही विविध प्रजाती याठिकाणी आढळतात. वृक्षांमध्ये बांबू गवत, साग, विविध बहुउपयोगी औषधी वनस्पती या ठिकाणी दिसतात. तर यामध्ये विशेष करुन उल्लेख करावा लागेल तो कऊच्या झाडांचा. दिसायला अतिशय सुंदर असणारे हे वृक्ष प्रत्येक पर्यटकाला आकर्षित करतेच. या सुंदर अशा वृक्षाला ‘घोस्ट ट्री’ असे इंग्रजीत संबोधतात. तर काहीजण त्याला ‘नेकेड ट्री’ असेही म्हणतात. या वृक्षामुळे जंगलातील सौंदर्यात मोलाची भर पडलेली आपणाला जाणवते. जणू हे वृक्ष प्रत्येकाचे आकर्षण आहेच, हे पर्यटकांच्या आकर्षणावरून लक्षात येते. 

बखारी, सलामा, भूकंप रोड आदी ठिकाणांमध्ये ते पाहावयास मिळते. त्यानंतर बांबू वनातून सिल्लारी गेटकडे गेल्यानंतर शेवटच्या भागाला राज्यातील महत्त्वाचा असा जलसंपदा विभागाचा पेंच जलविद्युत प्रकल्प, तोतलाडोह पाहायलाच हवा. हे धरण 74.5 मीटर उंचीचे आहे. त्याची लांबी 680 मीटर आहे. 4273 चौ. किमी पाणलोट क्षेत्र असलेल्या या प्रकल्पातून 1532 द.ल.घ.मी. पाण्याची वार्षिक 40.5 कोटी युनिट निर्मिती होते. तर जलसंचयाच्या 1241 द.ल.घ.मी. पाणी वापरण्या योग्य असते, हे या प्रकल्पाला भेट दिल्यास समजते.

जंगलात सफारी करण्यासाठी स्थानिक जिप्सी वाहन, योग्य व अचूक माहिती देण्यासाठी नाममात्र मानधनावर गाईडही याठिकाणी उपलब्ध आहेत. प्रवेशासाठी प्रती मानसी 90 रुपये प्रवेशशुल्क सिल्लारी येथे आगमन झाल्यास वन विभागाच्या तिकीट खिडकीवर भरावे लागते. राहण्यासाठी महाराष्ट्र पर्यटन विकास मंडळामार्फत खोल्यांची व्यवस्था आहे. सिल्लारी विश्रामगृहासाठी नागपूर विभागाच्या उपवनसंरक्षक कार्यालयाशी (0712-2524624) संपर्क साधता येतो.

पर्यटकांच्या डोळ्याचे पारणे फेडणारा हा पेंच व्याघ्र संवर्धन प्रकल्प आणि राष्ट्रीय उद्यान जैवविविधता, निसर्गसौंदर्याचा अतिशय सुंदर मिलाप असलेल्या वन आणि वन्यजीव संवर्धनाचा अमूल्य असा ठेवाच आहे. निसर्गावर प्रेम करणाऱ्या प्रत्येकाने एकदा तरी याठिकाणी भेट द्यायलाच हवी.

- श्याम टरके, 
विभागीय माहिती कार्यालय, नागपूर

एक अब्ज पर्यटक, एक अब्ज संधी.... जागतिक पर्यटनदिनानिमित्त विशेष लेख...

पर्यटन... पर्यटन म्हटले की आजपर्यंत जनता धार्मिक स्थळे बघण्यास प्राधान्य देत असत. परंतु आज विविध माध्यमातून पर्यटनाची माहिती मिळत असल्याने पर्यटन कसे, का करावे ? याबाबत पर्यटनाची इच्छा बाळगणाऱ्या लोकांमध्ये जागृती झाली आहे. 27 सप्टेंबर रोजी जागतिक पर्यटनदिन आहे… यानिमित्ताने विशेष लेख.

आपण सर्वजण विविध कारणाने प्रवास करीत असतो. प्रवास करण्याची ही वृत्तीच यातील रोजगाराची संधी निर्माण करते. या कामातून आपण आपला नैसर्गिक आणि सांस्कृतिक शाश्वत विकास साधू शकतो. मानवाची प्रवास करण्याच्या वृत्तीतून रोजगार प्राप्त होण्याची संधी, त्यातून पर्यटनासाठी संभाव्य क्षमता, आर्थिक वाढ, पर्यावरण संरक्षण व शाश्वत विकासाला चालना देण्यासाठी यावर्षी 27 सप्टेंबर रोजी ‘एक अब्ज पर्यटक, एक अब्ज संधी’ या संकल्पनेवर हा ‘जागतिक पर्यटन दिवस’ साजरा करण्यात येत आहे. 1980 सालापासून विविध संकल्पना घेऊन त्या राबविण्याच्या दृष्टीने जागतिक पर्यटन दिवस साजरा केला जातो.

आज शिक्षणाचा प्रसार झाल्याने, स्त्रियांनीही भरपूर शिक्षण घेतल्याने घराघरांमधून स्त्रियांद्वारे पर्यटनासाठी प्रोत्साहन मिळत आहे. शिवाय संपूर्ण कुटुंबही त्यासाठी नियोजन करण्यात गुंतून जाते. ही बाबच पर्यटन वाढीसाठी खूप उपयुक्त ठरत आहे. जागतिक, भारतीय पर्यटनात महाराष्ट्राचे स्थान सर्वात वरचे असल्याने राज्यातील आणि राज्याबाहेरील पर्यटकांना राज्य, राज्याबाहेरील पर्यटन स्थळे तसेच देशविदेशातील पर्यटकांना महाराष्ट्राकडे आकर्षित करण्यासाठी महाराष्ट्र राज्य पर्यटन विकास महामंडळ महत्त्वपूर्ण भूमिका पार पाडीत आहे. तसेच इतर खाजगी कंपन्यांचे योगदान ही महत्त्वपूर्ण आहे, जे पर्यटकांना मुलभूत सुविधा पुरवितात.

राज्यात अजिंठा, वेरुळसह जागतिक दर्जाचा वारसा असलेली 5 स्थळे (वास्तू), 900 हून अधिक गुंफा, 350 किल्ले, त्यांचा समृद्ध इतिहास, वन्यजीव, जंगल, नॅशनल पार्क, समुद्र किनारे ही पर्यटनस्थळे आहेत. त्यांचे संवर्धन, जतन हे अधिकाधिक पर्यटन वाढीतून शक्य आहे. याची जाणीव शासनासही असून शासन आपल्या स्तरावर सर्व पर्यटनस्थळांचा विकास करण्यावर भर देत आहे. त्याशिवाय देशी-परदेशी पर्यटकांची टक्केवारी वाढण्यासाठी विविध उपाययोजना करुन सोई-सुविधा उपलब्ध करण्यासाठी पर्यटनावर आधारित उद्योगांना चालना देण्याचा प्रयत्न करीत आहे. राज्यात उद्योगधंद्यात गुंतवणूक वाढल्यास त्याचा पर्यटन उद्योगासही फायदा मिळणार हे लक्षात घेऊन ‘मेक इन महाराष्ट्र’, ‘स्वच्छता अभियान’, ‘स्मार्ट सिटी’, ‘जलयुक्त शिवार’ या शासनाच्या योजना जसजशा यशस्वीतेकडे वाटचाल करतील तसतसे पर्यटन उद्योग वाढीस नक्कीच चालना मिळेल. त्याचा मोठ्या प्रमाणात सकारात्मक परिणाम दिसून येईल.

राज्यात मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध असलेल्या पर्यटन क्षेत्राचे जागतिक स्तरावर आकर्षण आहेच. शिवाय आंतरराष्ट्रीय पर्यटकांच्या आरामदायी प्रवासासाठी ‘डेक्कन ओडीसी’सारखी पंचतारांकित सुविधा असलेली रेल्वेसुद्धा उपलब्ध करुन देण्यात आल्याने परदेशी पर्यटक तिचा लाभही घेत आहेत. अजिंठा, वेरुळसारख्या इतर ठिकाणी असलेल्या बौद्ध लेण्यांचे बौद्ध राष्ट्रांमध्ये मोठे आकर्षण आहे. तेव्हा या राष्ट्रांच्या सहयोगातून राज्य रस्ते, पाणी, वीज, आरोग्य सेवा, सुरक्षित वाहतूक यासारख्या सुविधा उपलब्ध करुन देऊन सुविधांचा दर्जा अधिक सुधारण्याकडे पर्यटन महामंडळ लक्ष देत आहे. मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी नुकताच केलेल्या जपान दौऱ्यामुळे राज्यातील पर्यटन क्षेत्रात गुंतवणूक वाढण्यास मदत मिळणार आहे.

पर्यटन म्हणजे नुसतीच भटकंती नसून त्यातून सेवा उद्योग ही महत्वाचा घटक आहे. हॉटेल, आरोग्य, पर्यटन, वन पर्यटन कृषी पर्यटन, ग्रामीण पर्यटन, फिल्मसिटी, संकल्पना मोठ्या प्रमाणात रुजत आहे. जागतिक पर्यटनाच्या निमित्ताने आंतरराष्ट्रीय स्तरावरच महाराष्ट्राकडे मोठ्या प्रमाणात आकर्षित करण्यासाठी MTDC ने मुंबईत ‘आंतरराष्ट्रीय ट्रॅव्हल मार्ट’चे आयोजन केले आहे. 28 ते 30 सप्टेंबर या तीन दिवस चालणाऱ्या सोहळ्यास 30 देशांतील हॉटेल मालक, ट्रॅव्हल एजंट, टूर ऑपरेटर्स, साहसी टूर ऑपरेटर्स सहभागी होणार आहे. राज्यातील पर्यटन क्षेत्राला चालना देण्यासाठी पर्यटन स्थळांची ओळख आणखी जास्त देशांपर्यंत पोहोचण्यासाठी मार्केटिंगचे प्रयत्न करण्याबरोबरच राज्यातील सर्वोत्तम ऐतिहासिक, बहारदार वारसा, नैसर्गिक आकर्षणे, विविध खाद्य पदार्थ, सांस्कृतिक सण-उत्सव, तीर्थक्षेत्र, सामाजिक आणि अभ्यास पर्यटनास जागतिक पर्यटकांपर्यंत नेण्यात येणार आहे.

या कार्यक्रमातून नक्कीच सकारात्मक परिणाम दिसून येईल आणि राज्यात अधिक रोजगार निर्माण होण्यास मदत होणार आहे. जगभरात दशहतवादी हल्ल्यांचे सावट असतानाही पर्यटकांना सुरक्षिततेची हमी देण्याची जबाबदारी प्रत्येक राष्ट्राची आहे. तेव्हा पर्यटन दिन जागतिक स्तरावर साजरा करण्यामुळे पर्यटनावर निश्चित सकारात्मक परिणाम होण्यास मदत मिळेल.

-रेखा पालवे
उपसंपादक, माहिती व जनसंपर्क महासंचालनालय.

बारडाचा राजा : पर्यटनाद्वारे पर्यावरण प्रबोधन

27 सप्टेंबर : जागतिक पर्यटन दिनानिमित्त विशेष लेख :
पयर्टन व्यवसायाला अलिकडे अनन्यसाधारण असे महत्व प्राप्त झाले आहे. जगभरातील बहुतांशी राष्ट्रे तसेच आपल्या देशातील जवळजवळ सर्वच राज्ये या उद्योगाकडे मोठ्या सकारात्मक दृष्टीने पाहतात. अर्थकारण, रोजगार, मनोरंजन आणि सामाजिक सामंजस्य या गोष्टी प्रामुख्याने या पर्यटन व्यवसायामुळे साध होतात, हे नक्कीच.

हे झाले नेहमीचे. मात्र पर्यटनाच्या माध्यमातून वर्चस्वांचे प्रबोधनही घडावे, यादृष्टीने पालघर जिल्ह्यातील बोर्डीगावाजवळील आदिवासी वसती असलेल्या अस्वाली या खेड्यात येथील सुविद्य व तरुण शेतकरी सुर्यहास लक्ष्मीकान्त चौधरी यांनी बारडाचा राजा ही स्पर्धा सुरु करता करता निसर्ग पर्यटन केंद्रही कार्यान्वित केले आहे.

पश्चिम घाट परिसरातील उत्तरेकडील पार्वत रागांतील बारडाचा हा डोंगर म्हणजे या भागातील पश्चिम परिसराला मिळालेले वरदान आहे. अतिशय विलोभनीय जैवविविधतेने हा डोंगर संपन्न आहे. डोंगराच्या पायथ्याशी 'अस्वाली' हे आदिवासी गाव वसलेले आहे. पिक पाण्याने परिपूर्ण मात्र दऱ्याखोऱ्यांनी संपन्न असा हा भाग आहे. या बारडाच्या डोंगराला ऐतिहासिक अशी पार्श्वभूमी आहे. डोंगरमाथ्यावर भूचार, पाण्याच्या टाक्या, किल्ला बांधणीचे अवशेष अशा अनेक गोष्टी पहायला मिळतात.

विशेष म्हणजे 14 व्या शतकात पारशी धर्मीय पर्शिया या आपल्या मायदेशातील छळाला कंटाळून जलमार्गाने आले ते थेट भारताच्या पश्चिम किनाऱ्यावर. महाराष्ट्र गुजराथ राज्यांच्या सीमेलगत गुजराथेतील संजाण बंदर आणि उधवा या ठिकाणी गुजराथच्या शान्तताप्रिय राजाने त्यांना माणुसकीच्या भावनेतून आश्रय दिला. पर्शियातून येताना त्यांनी आपले दैवत म्हणजे 'अग्नी' देखील आणला होता. त्याचे योग्य रितीने पावित्र्य राखले जावे यादृष्टीने तो महाराष्ट्रातील बारडाच्या डोंगरावर सुरक्षीत स्थळी ठेवण्याचे ठरले. त्याप्रमाणे तो ठेवण्यात आला आणि सतत 73 वर्षे त्याची जपवणूक करण्याचे भाग्य बारडाच्या डोंगराला मिळाले, असे म्हणतात. त्याचा परिणाम म्हणजे बारडाच्या डोंगरानजिकच्या म्हणजे घोलवड, बोर्डी, उडाणू, सार्द-बोरीगाव या विभागात पारसी धर्मियांनी आपले वस्तान बसविले. आजही मोठमोठाले पारशी फलोत्पादक या भागात स्थिरावले आहेत व फलोत्पादन क्षेत्रात मोलाचे योगदान ते देत आहेत.

या सर्व गोष्टी आणि या डोंगराळ असलेल्या प्राचिन अवशेष इत्यादी लक्षात घेता येथील गुंफेची पुरातत्व विभागाने देखील नोंद घेतली आहे, असे सुर्यदास चौधरी पर्यटकांना आत्मियतेने सांगतात.

सुगीच्या दिवसातील 'इव्हेन्ट'

बारडाचा राजा, ही एक गिरीभ्रमणाची स्पर्धा आहे मात्र आज या स्पर्धेला इव्हेन्टचे स्वरुप आले आहे. दिवाळी-दसऱ्याच्या निमित्ताने शाळा-कॉलेजेसना सुट्टी असते. शेतातील धान्य शेतकऱ्यांनी घरी आणलेले असते म्हणून हे दिवस त्यांच्या दृष्टीने सुगीचे दिवस असतात. त्याचवेळी हा भ्रमंतीचा कार्यक्रम आयोजित करण्यात येतो. त्यासोबत अस्वाली ग्रामपंचायतीच्या विद्यमाने क्रीडा-स्पर्धाही आयोजित करण्यात येतात. धनधान्य घरात आल्यावर या सुमारास तारप/नृत्य, सोंगे घेणे, पारंपारिक नाचगाणी या स्वरुपात या भागात आदिवासी संस्कृतीचे सुकृत दर्शन पर्यटकांना घडते.

या इव्हेन्टवर आदिवासी युवकांचे वर्चस्व असते. मात्र शेजारच शाळा-कॉलेजचे तरुण आणि तरुणी यामध्ये आवर्जून सहभागी होतात. या इव्हेन्टद्वारे सर्वांनाच भरभरुन आनंद उपभोगता यावा, यादृष्टीने येथील सुविद्य आदिवासी युवकांनी शालेय विद्यार्थी गट, महाविद्यालयीन विद्यार्थी गट, खुला गट, हौशी गट, वगैरे वगैरे विविध गट पाडले आहेत. ज्यायोगे आबालवृध्दांना या भटकंतीचा किंवा इव्हेन्टचा आस्वाद घेता येतो. गेली कित्येक वर्षे 'बारडाचा राजा' ही स्पर्धा सातत्याने सुरु आहे. या गिरीभ्रमण स्पर्धेत यशस्वी होणाऱ्या स्पर्धकांना 'बारडाचा राजा' हा किताब दिला जातो.

या स्पर्धेच्या निमित्ताने या डोंगरावरील पुरातन टाक्यांची सफाई, प्लास्टिकची सफाई, या गोष्टी हे स्पर्धक करतात. गिरीभ्रमण करताना पर्यावरणाला धोका पोहोचेल अशा गोष्टी करु नयेत अशा सूचना स्पर्धकांना दिल्या जातात. त्यांचे तंतोतंत पालन सर्वच जण करतात. त्यात वन्यप्राणी, सरपटणारे प्राणी, पक्षी, फुलपाखरे यांना कोणत्याही प्रकारची इजा पोहचणार नाही याची हे सर्व स्पर्धक काळजी घेतात. त्याचबरोबर डोंगरमाथ्यावर बीजारोपणही करतात. ज्यायोगे भविष्यात ती बीजे संकरुन त्यांचे वृक्ष होतील असा विश्वास त्यांच्यात निर्माण करुन देण्यात येतो.

बारडाचा राजा हा इव्हेन्ट विशिष्ट कालावधीत होतो. त्यामुळे दूरवरच्या शाळा-कॉलेजातील विद्यार्थी, नागरिक यांना त्या विशिष्ट कालावधीत त्यात सहभागी होऊन आनंद घेता येत नाही म्हणून दूरुन येणाऱ्या पर्यटकांना संपूर्ण वर्षभर या गिरीभ्रमणाचा व निसर्गाच्या सहवासाचा लाभ व्हावा म्हणून शेजारीच म्हणजे डोंगराच्या पायथ्यालगत निसर्ग पर्यटन केंद्र सुर्यहास चौधरी यांनी सुरु केले आहे. मुंबई, ठाणे, नवी मुंबई, नाशिक इत्यादी शहरातील शाळकरी तसेच महाविद्यालयीन विद्यार्थी कँप घेऊन येतात. सतर्क काही दिवस वास्तव करतात. तसेच इतर नागरिक येतात. शहरात येणारे हे पर्यटक येथल्या निसर्गात आणि लोकजीवनात एकरुप होतात. वारली (आदिवासी) संस्कृती, कला, विविध वृक्ष, औषधी वनस्पती, पशुपक्षी, फुलपाखरे, शेती याबद्दली माहिती त्यांना देण्यात येते. ही माहिती पर्यटकांना तेथील आदिवासी युवकच देतात. सुर्यदास चौधरी यांनी येथील स्थानिक युवकांना याबद्दलचे प्रशिक्षण्ण दिले आहे. त्यामुळे ते येथे 'टुरिस्ट गाईडचे' काम करतात. त्यांच्यामुळे झाडाफुलांची अचुक माहिती मिळविणे, सुलभ असे गिरीभ्रमण करणे, इत्यादी गोष्टी पर्यटकांना या युवकांकडून सहजगत्या प्राप्त होतात.

हे स्थानिक सुशिक्षित युवक याशिवाय आपली शेती तसेच शेळ्यामेंढ्या पाठणे, कोंबड्या पाळणे या गोष्टीही करतात. त्यामुळे त्यांचे राहणीमान सुधारते आहे. त्यांच्या वयोवृध मातापित्यांना आता काबाडकष्ट करावे लागत नाहीत आणि योग्य उत्पन्न मिळत असल्यामुळे ते स्थलान्तर करीत नाहीत.

अलिकडे या निसर्ग पर्यटन केंद्राला भरभरुन प्रतिसाद मिळत आहे. केवळ शालेय तसेच महाविद्यालयीन विद्यार्थीच नव्हे तर विविध कॉर्पोरेट क्षेत्रातील अधिकारी तसेच कर्मचारी येथे कँप घेऊन येतात आणि निसर्गाशी समरस होतात. ध्वनी प्रदुषण करणाऱ्या लाऊडस्पीकर अथवा डी.जे. (DJ) वाजविण्यास तसेच फटाके उडविण्यास येथे सक्त मनाई आहे. येणाऱ्या पर्यटकांना डोंगरदऱ्यात फिरविण्यात येते. तेथील विविध वृक्ष, फळे, फुले, वेली, झुडपे, पशु-पक्षी, नाग, साप, विंचू घोरपड इत्यादी सरपटणारे प्राणी यांची माहिती देण्यात येते. पर्यावरणाच्या समतोल अविरत टिकण्याच्या दृष्टीने त्यांची गरज कशी आहे, हे देखील त्यांना समजविण्यात येते.

विश्वाच्या उत्पत्तीनंतर 5.6 हजार अब्ज वृक्ष भूतलावर होतेृ त्यातील 3.04 हजार वृक्ष शिल्लक आहेत. जवळजवळ 15 अब्ज वृक्ष दरवर्षी तोडले जातात मात्र फक्त 5 अब्ज वृक्षच दरवर्षी लावले जातात. सुमारे 10 अब्ज झाडे या ना त्या कारणाने नष्ट होतात. असेच जर घडत राहिले तर आगामी केवळ 300 वर्षाच्या कालावधीतच सर्वच वृक्षसंपदा नष्ट होईल, असे अमेरिकेतील 'नेचर' या विज्ञानविषयक नियतकालिकात प्रसिद्ध झाले आहे, अशी बातमी एका अग्रगण्य मराठी दैनिकाने दिली आहे. अर्थात अशाप्रकारे सर्व वृक्षसंपदा संपुष्टात आल्यावर भूतलावरी सर्व जीवसृष्टीही लोप पावेल, याची जाणीव संबधीत पर्यटकांना व्हावी. ज्यायोगे त्यांचे प्रबोधन होऊन प्रत्यक्ष अथवा अप्रत्यक्षपणे त्यांचा वृक्ष संवंर्धनास हातभार लागावा, हा दृष्टीकोन सुर्यदास चौधरींचा आहे. शासकीय पातळीवर वनीकरणाचे अनेक कार्यक्रम सुरु आहेत. मात्र ज्या गतीने नागरीकरण होत आहे त्याच्या दुप्पट वेगाने हे वनीकरणाची गरज आहे, असे त्यांचे मत आहे. हे करीत असताना इच्छूक पर्यटकांना ते झाडांच्या बियांचे वाटप देखील करतात. जंगलात वाढणारे वृक्ष म्हणजे जांभूळ, चिंच, करवंद, फालसा, आंबा, बांबू, कडूनिंग, अशोक, शिसव, हिरडा, भेडा, भेंड अशा प्रकारचे स्थानिक पर्यावरणाला दाद देणारे आणि वाऱ्यापाण्याने सजगत्या न मोडणारे वृक्ष लावण्याचा ते आग्रह करतात. अधिक उपरोक्त वृक्ष व इतरही वृक्ष यांच्या बिया निसर्ग पर्यंत केंद्रावर आणून द्याव्यात असेही आवाहन करतात. काटेरी बाभूळ, शिंदी, पांगारा इत्यादी काटेरी वृक्षांवर सापांचा आणि ससाणे, गरुड, घार इत्यादी पक्षांचा वावर नसतो. त्यामुळे या वृक्षांवर पक्षी अंडी घालतात व पिल्लांचे संवर्धन करतात. म्हणून काटेरीवृक्षही लावावेत ज्यायोगे संपदेत भर पडेल असेही सुर्यहास चौधरी पटवून देतात. घाणेरी सारख्या झुडुपांवर असंख्य फुलपाखर, मधुमक्षिका बागडत असतात. अशाही झुडपांचे संवर्धन होण्याची गरज आहे. याशिवाय अलिकडे आयुर्वेदाला जगभरात अनन्यसाधारण असे महत्व प्राप्त झाले आहे आणि त्याला पोषक अशी वनौवधी पश्चिम घाटात विपुल प्रमाणात आहेत. त्यांचेही रक्षण व संवर्धन होण, ही काळाची गरज आहे, असेही भावनात्मक आवाहन ते पर्यटकांना करतात. याशिवाय या केंद्रात येणाऱ्या पर्यटकांनी येथे असलेल्या फार्महाऊसवर किंवा बंगल्यात न राहता त्यांनी मचाणावर रात्र घालवावी, असा चौधरींचा आग्रह असतो. अर्थात या आग्रहाला भरभरुन प्रतिसाद मिळतो आणि बहुतांशी पर्यटक रात्री मचाणावरच बसून निसर्गाशी समरस होतात. पहाटे-पहाटे विविध पक्षांच्या नादमधुर आवाजाने त्यांना जाग येते आणि प्रत्यक्ष निसर्ग आणि शहरातील जीवन यात किती पोकळी आहे. याचा विचार त्यांच्या मनात साहजिकच येत असावा.

या भागात भातशेतीचे पीक घेतले जाते. पावसाळ्यात भाताची लावणी चिखळणी करुन करण्यात येते. ही चिखळणी नांगराने होते. पावसाळ्यात जेव्हा पर्यटक येतात तेव्हा स्वत:हून नांगर धरणासाठी चिखललेल्या शेतात उतरतात. ज्यायोगे त्यांना विनासायास 'मड बाथ' घडते काही 'मड बाथ' हा प्रकार काही रिसॉटवर आहे. मात्र हे 'मड बाथ' खूप महागडे असते. परंतु निसर्ग पर्यटन केंद्रानजिक हे 'मड बाथ' विनामूल्य अनुभवता येते.

या सर्वकष भ्रमंतीच्या कार्यक्रमात पर्यटकांना विविध, साप-सर्प म्हणजे नाग, कोंब्रा,धामण, कणेर, घारेपड, विंचू, दिवड इत्यादी सरपटणाऱ्या प्राण्यांची माहिती दिली जाते. काही ठिकाणी त्यांचे दर्शनही घडते. महत्वाचे म्हणजे या पंचक्रोशित कुठे सर्प घरात अथवा परिसरात आढळला तर त्याला मारु नका, तसा या पर्यटन केंद्राला 8007846966 या भ्रमणध्वनीवर निरोप द्या, आचमी टीम त्या सर्पाला इजा न देता पकडेल आणि त्यानंतर वनविभागाच्या अधिकाऱ्यांनी त्याला जंगलात सोडण्यात येईल, असा आग्रह सुर्यहास लोकांना असतो. याशिवाय कुठेही जखमी पक्षी अथवा वन्यप्राणी आढळला तर सुर्यहास त्यावर उपचार करुन वन अधिकाऱ्यांच्या ताब्यात देतात. तूर्त ते पर्यावरणाचे शिक्षण देण्यासाठी नेचर कँप को-ऑर्डिनेटर म्हणून बऱ्याच (Nature, Camp P-ordinator) परिसरातील शिक्षण संस्थात विद्यार्थ्यांना पर्यावरण विषयक ज्ञानदान करतात.

अशा प्रकारे पर्यटक, विद्यार्थी व इतर जनतेद्वारे पर्यावरण विषयक संदेश सगळीकडे जावा म्हणून हा अट्टाहास करण्यात मला आलिक आनंद मिळतो असे ते सौजन्याने म्हणतात. 

संपर्काचा पत्ता : श्री. सूर्यहास लक्ष्मीकांत चौधरी,
निसर्ग पर्यटन केंद्र, अस्वाली गाव,
काथा बोर्डी, ता. डहाणू, जिल्हा पालघर. (भ्रमणध्वनी- 8007846966)

शब्दांकन- निरंजन राऊत(9869914981 9594482030)